Insult kasalligi haqida ma’lumot – sababi, belgilari, turlari, aniqlash, davolash va oldini olish

Insult – bosh miyada qon aylanishining o’tkir buzilishi bo’lib, miyaning doimiy o’choqli shikastlanishiga olib keladi. Ishemik yoki gemorragik bo’lishi mumkin. Ko’pincha insult oyoq-qo’llarning to’satdan zaiflashishi, yuzning assimetriyasi, ongning buzilishi, nutq va ko’rishning buzilishi, bosh aylanishi va ataksiya bilan namoyon bo’ladi. Insultni klinik, laboratoriya, tomografik va qon tomir tadqiqotlari ma’lumotlarining kombinatsiyasi bilan aniqlash mumkin. Davolash tananing hayotiy faoliyatini ta’minlash, yurak, nafas olish va metabolik kasalliklarni tuzatish, miya shishiga qarshi kurashish, o’ziga xos patogenetik, neyroprotektiv va simptomatik terapiya, asoratlarni oldini olishdan iborat.

Umumiy ma’lumot

Insult kasalligi – qon tomir kasalliklari yoki miya tomirlarining anomaliyalari natijasida yuzaga keladigan o’tkir qon tomir avariya. O’zbekistonda kasallik 1000 aholiga 3 ta holatga yetadi. Insult O’zbekiston aholisining umumiy o’limining 23,5 foizini va qon aylanish tizimi kasalliklaridan o’limning deyarli 40 foizini tashkil qiladi. Insult bilan og’rigan bemorlarning 80 foizida nogironlikka olib keladigan doimiy nevrologik kasalliklar kuzatiladi. Ushbu holatlarning to’rtdan bir qismi o’z-o’zini parvarish qilish qobiliyatini yo’qotish bilan birga chuqur nogironlikdir. Shu munosabat bilan insultga o‘z vaqtida zarur shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatish va to‘liq reabilitatsiya qilish sog‘liqni saqlash tizimi, klinik nevrologiya va neyroxirurgiyaning eng muhim vazifalaridandir.

Insultning ikkita asosiy turi mavjud: ishemik va gemorragik. Ularning rivojlanish mexanizmi tubdan farq qiladi va davolashda tubdan boshqacha yondashuvlarni talab qiladi. Iinsultlarning umumiy populyatsiyasida ishemik va gemorragik insult 80% va 20% ni tashkil qiladi. Ishemik insult (miya infarkti) miya arteriyalarining o’tkazuvchanligini buzilishi natijasida yuzaga keladi, bu uzoq muddatli ishemiyaga va ta’sirlangan arteriyani qon bilan ta’minlash sohasidagi miya to’qimalarida qaytarilmas o’zgarishlarga olib keladi. Gemorragik insult miya to’qimalariga qon quyilishi bilan miya tomirlarining patologik (atravmatik) yorilishi natijasida yuzaga keladi. Ishemik insult ko’pincha 55-60 yoshdan oshgan odamlarda kuzatiladi va gemorragik insult aholining yosh toifasiga (odatda 45-55 yosh) xosdir.

Insult kasalligi sabablari

Insultning paydo bo’lishining eng muhim omillari arterial gipertenziya, yurak ishemik kasalligi va aterosklerozdir. Har ikki turdagi insultning noto’g’ri ovqatlanishi, dislipidemiya, nikotinga qaramlik, alkogolizm, o’tkir stress, zaiflik, og’iz kontratseptivlari rivojlanishiga hissa qo’shadi. Shu bilan birga, to’yib ovqatlanmaslik, dislipidemiya, arterial gipertenziya va adinamiya jinsi farqiga ega emas. Semirib ketish asosan ayollarda, erkaklarda esa alkogolizmda yuzaga keladigan xavf omilidir. Qarindoshlari o’tmishda insult bilan og’rigan odamlarda insult xavfi ortadi.

Ishemik insult miyani ta’minlaydigan qon tomirlaridan biri orqali qon o’tishining buzilishi natijasida rivojlanadi. Bundan tashqari, biz nafaqat intrakranial, balki ekstrakranial tomirlar haqida ham gapiramiz. Misol uchun, ishemik insultlarning taxminan 30% uchun karotid arteriya okklyuziyasi javobgardir. Miya qon ta’minoti keskin yomonlashishiga sabab qon tomir spazm yoki tromboemboliya bo’lishi mumkin. Tromboemboliyaning shakllanishi yurak patologiyasi bilan sodir bo’ladi: miokard infarktidan so’ng, bo’lmacha fibrilatsiyasi bilan, orttirilgan yurak qopqog’i kasalligi (masalan, revmatizm bilan). Yurak bo’shlig’ida qon oqimi bilan hosil bo’lgan tromblar miya tomirlariga o’tib, ularning tiqilib qolishiga olib keladi. Emboliya qon tomir devoridan chiqib ketgan aterosklerotik blyashka qismi bo’lishi mumkin, u kichikroq miya tomirlariga kirganda, uning to’liq yopilishiga olib keladi.

Gemorragik insultning paydo bo’lishi asosan miya tomirlarining diffuz yoki chegaralangan patologiyasi bilan bog’liq bo’lib, buning natijasida tomir devori elastikligini yo’qotadi va ingichka bo’ladi. Xuddi shunday qon tomir kasalliklari: miya aterosklerozi, tizimli vaskulit va kollagenoz (Vegener granulomatozi, tizimli qizil yugurik, periarterit tugunlari, gemorragik vaskulit), tomir amiloidozi, kokainga qaramlikdagi angiit va giyohvandlikning boshqa turlari. Qon ketishi miyaning arteriovenoz malformatsiyasi mavjudligi bilan rivojlanish anomaliyasiga bog’liq bo’lishi mumkin. Qon tomir devori maydonining elastikligini yo’qotish bilan o’zgarishi ko’pincha anevrizmaning ( arteriya devorining bo’rtib chiqishi ) shakllanishiga olib keladi. Anevrizma sohasida tomir devori juda nozik va oson yirtilib ketadi. Buzilish qon bosimining oshishi bilan osonlashadi. Kamdan kam hollarda gemorragik insult gematologik kasalliklarda (gemofiliya, trombotsitopeniya) qon ivishining buzilishi yoki antikoagulyantlar va fibrinolitiklar bilan noto’g’ri terapiya bilan bog’liq bo’ladi.

Insult kasalligi tasnifi

Insult kasalligi 2 katta guruhga bo’linadi: ishemik va gemorragik. Etiologiyasiga qarab, birinchisi kardioembolik (okklyuziya yurakda hosil bo’lgan tromb tufayli yuzaga keladi), aterotrombotik (aterosklerotik blyashka elementlaridan kelib chiqadi) va gemodinamik (tomirlarning spazmi tufayli) bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, kichik kalibrli miya arteriyasining tiqilib qolishi natijasida kelib chiqqan lakunar miya infarkti va qon tomir avariyadan 21 kun o’tgach paydo bo’lgan nevrologik belgilarning to’liq regressiyasi bilan kichik insult mavjud.

Gemorragik insult parenximal qon ketishi (miya moddasiga qon ketishi), subaraxnoidal qon ketishi (miya membranalarining subaraxnoid bo’shlig’iga qon ketishi), miya qorinchalariga qon quyilishi va aralash (parenximal-qorincha, subaraxnoid-parenximal) ga bo’linadi. Eng og’ir kurs – qonning qorinchalarga kirib borishi bilan gemorragik insultda kuzatiladi.

Insult paytida bir necha bosqichlar ajralib turadi: o’ta o’tkir davr (birinchi 3-5 kun), o’tkir davr (birinchi oy), tiklanish davri: erta – 6 oygacha. va kech – 6 oydan 24 oygacha. Insult boshlanishidan 24 oy ichida qaytarilmagan nevrologik alomatlar doimiy ravishda saqlanib qoladi. Agar insult belgilari uning klinik ko’rinishi boshlanganidan keyin 24 soat ichida butunlay yo’qolsa, bu insult emas, balki vaqtinchalik serebrovaskulyar avariya (vaqtinchalik ishemik hujum yoki gipertonik miya inqirozi) hisoblanadi.

Insult kasalligi belgilari

Insult kasalligi klinikasi miya, meningeal (qobiq) va fokal simptomlardan iborat. Klinikaning o’tkir namoyon bo’lishi va tez rivojlanishi bilan tavsiflanadi. Odatda, ishemik insult gemorragikdan ko’ra sekinroq rivojlanadi. Fokal ko’rinishlar kasallikning boshlanishidan oldinga chiqadi, miya simptomlari, qoida tariqasida, yengil yoki o’rtacha darajada ifodalanadi, meningeal simptomlar ko’pincha kuzatilmaydi. Gemorragik insult tezroq rivojlanadi, miya ko’rinishlari bilan boshlanadi, unga qarshi fokal simptomlar paydo bo’ladi va asta-sekin o’sib boradi. Subaraxnoid qon ketishida meningeal sindrom xosdir.

Miya simptomlari bosh og’rig’i, qusish va ko’ngil aynishi, ongning buzilishi (sopor, stupor, koma) bilan ifodalanadi. Gemorragik insult bilan og’rigan har 10 bemorning taxminan 1 tasida epileptik tutilish kuzatiladi. Miya shishi yoki gemorragik insult paytida quyilgan qon hajmining oshishi keskin intrakranial gipertenziyaga, ommaviy ta’sirga olib keladi va miya ustuni siqilishi bilan dislokatsiya sindromining rivojlanishiga tahdid soladi.

Fokal ko’rinishlar qon tomirlarining joylashgan joyiga bog’liq. Karotid arteriyalar havzasida insult bilan markaziy gemiparez / gemiplegiya paydo bo’ladi – tananing bir tomonining oyoq-qo’llarining mushak kuchining pasayishi / to’liq yo’qolishi, mushak tonusining oshishi va patologik oyoq belgilarining paydo bo’lishi bilan birga keladi. Yuz mushaklarining parezlari rivojlanadi, bu yuzning buzilishi, og’iz burchagining cho’kishi, nazolabial burmaning silliqlashi va logoftalm bilan namoyon bo’ladi; tabassum qilishga yoki qoshlarini ko’tarishga harakat qilganingizda, yuzning ta’sirlangan tomoni sog’lom tomondan orqada qoladi yoki butunlay harakatsiz qoladi. Ushbu vosita o’zgarishlari yuzada va yuzning yarmida zararlanishga qarama-qarshi tomonda sodir bo’ladi. Xuddi shu nerv oxirlarida sezuvchanlik pasayadi / tushadi. Mumkin bo’lgan omonim gemianopsiya – ikkala ko’zning ko’rish maydonlarining bir xil yarmini yo’qotish. Ba’zi hollarda fotopsiya va vizual gallyutsinatsiyalar qayd etiladi. Ko’pincha afaziya, apraksiya, vizual-fazoviy agnoziya kuzatiladi.

Vertebrobazilar havzada insult bilan bosh aylanishi, vestibulyar ataksiya, diplopiya, ko’rish maydonining nuqsonlari, dizartriya, miyacha ataksiya, eshitishning buzilishi, okulomotor buzilishlar, disfagiya qayd etiladi. Ko’pincha o’zgaruvchan sindromlar paydo bo’ladi – insultga kontrlateral kranial nervlarning periferik parezlari va qarama-qarshi markaziy gemiparezning kombinatsiyasi. Lakunar insultda izolyatsiyada gemiparez yoki gemigipesteziya kuzatilishi mumkin.

Insult diagnostikasi

Insult differentsial diagnostikasi

Tashxisning asosiy vazifasi insultni o’xshash belgilarga ega bo’lishi mumkin bo’lgan boshqa kasalliklardan ajratishdir. Travmatik anamnez va tashqi jarohatlarning yo’qligi yopiq kranioserebral shikastlanishni istisno qilishga imkon beradi. Ongni yo’qotish bilan miokard infarkti insult kabi to’satdan paydo bo’ladi, ammo fokal va miya belgilari kuzatilmaydi, arterial gipotenziya xarakterlidir. Ongni yo’qotish va epileptik tutilish bilan namoyon bo’ladigan insultni epilepsiya bilan yanglishtirish mumkin. Quyidagilar insult belgilari hisoblanadi – paroksizmdan keyin ortib borayotgan nevrologik nuqsonning mavjudligi, tarixda epileptik tutilishlarning yo’qligi.

Bir qarashda toksik ensefalopatiya o’tkir intoksikatsiyadagi insultga o’xshaydi (uglerod oksidi bilan zaharlanish, jigar yetishmovchiligi, giper- va gipoglikemik koma, uremiya). Ularning ajralib turadigan xususiyati fokal simptomlarning yo’qligi yoki zaif namoyon bo’lishi, ko’pincha polinevopatiyaning mavjudligi, intoksikatsiya tabiatiga mos keladigan qonning biokimyoviy tarkibining o’zgarishi. Insultga o’xshash ko’rinishlar miya shishiga, qon quyilishi bilan tavsiflanishi mumkin. Onkologik tarixsiz uni gemorragik insultdan ajratish klinik jihatdan mumkin emas. Kuchli bosh og’rig’i, meningeal simptomlar, meningitda ko’ngil aynishi va qayt qilish subaraxnoid qon ketishining klinikasiga o’xshash bo’lishi mumkin. Aniq gipertermiyaning yo’qligi ikkinchisining foydasiga guvohlik berishi mumkin. O’choqli paroksizm subaraxnoid qon ketishiga o’xshash ko’rinishga ega bo’lishi mumkin, ammo u qobiq belgilarisiz davom etadi.

Ishemik va gemorragik insultning differentsial diagnostikasi

Tashxisdan keyin differentsial diagnostikaning keyingi bosqichi differensial terapiya uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan insult turini aniqlashdir. Klassik versiyada ishemik insult boshlanishida ongni buzmasdan asta-sekin rivojlanishi bilan tavsiflanadi va gemorragik insult ong buzilishining erta boshlanishi bilan apoplektik rivojlanish bilan tavsiflanadi. Biroq, ayrim hollarda, ishemik insult atipik boshlanishi mumkin. Shuning uchun diagnostika jarayonida u yoki bu turdagi insult foydasiga guvohlik beruvchi turli belgilar kombinatsiyasiga tayanish kerak.

Shunday qilib, gemorragik insult uchun gipertenziya tarixi ko’proq, ishemik insult uchun esa – aritmiya, qopqoq yetishmovchiligi, miokard infarkti hos. Bemorning yoshi ham muhimdir. Uyqu yoki dam olish vaqtida klinikaning namoyon bo’lishi ishemik insult va faol faoliyat davomida boshlanishi gemorragik insult belgisi hisoblanadi. Insultning ishemik turi ko’p hollarda normal qon bosimi fonida yuzaga keladi, fokal nevrologik yetishmovchilik birinchi o’ringa chiqadi, aritmiya, yurak tonlari bo’g’iqligi ko’pincha qayd etiladi. Gemorragik insult, qoida tariqasida, miya simptomlari bilan ko’tarilgan qon bosimi bilan boshlanadi, ko’pincha meningeal sindrom va vegetativ ko’rinishlarda namoyon bo’ladi, so’ngra miya ustuni belgilari qo’shiladi.

Insultning instrumental diagnostikasi

Klinik diagnostika nevrologga qon tomir avariya sodir bo’lgan hovuzni aniqlashga, miya insultining markazini lokalizatsiya qilishga va uning tabiatini (ishemik / gemorragik) aniqlashga imkon beradi. Biroq, 15-20% hollarda insult turini klinik farqlash noto’g’ri. Instrumental tekshiruvlar aniqroq tashxis qo’yish imkonini beradi. Miyaning shoshilinch MRT yoki kompyuter tomografiyasi optimal hisoblanadi. Tomografiya sizga insult turini aniq aniqlash, gematoma yoki ishemik fokusning joylashuvi va hajmini aniqlash, miya shishi va uning tuzilmalarining siljish darajasini baholash, subaraxnoid qon ketishini yoki qorinchalarga qonning kirib borishini aniqlash, stenoz, okkluziya va miya tomirlarining anevrizmasi tashxis qo’yish imkonini beradi.

Shoshilinch neyrotekshiruv qilish har doim ham imkoni yo’qligi sababli, lumbar punksiya qo’llaniladi. Exo-EG oldindan o’rta tuzilmalarning siljishini aniqlash / istisno qilish uchun amalga oshiriladi. Siqilishning mavjudligi lumbar punksiya uchun qarshi ko’rsatma bo’lib, bunday hollarda dislokatsiya sindromining rivojlanishiga tahdid soladi. Klinik ma’lumotlar subaraxnoid qon ketishini ko’rsatsa va tomografik usullar subaraxnoid bo’shliqda qon to’planishini aniqlamasa, punksiya talab qilinishi mumkin. Ishemik insultda miya suyuqligi bosimi normal yoki biroz ko’tariladi, miya ichi suyuqligini o’rganish sezilarli o’zgarishlarni aniqlamaydi, oqsil va limfotsitozning yengil o’sishini aniqlash mumkin, ba’zi hollarda – qonning kichik aralashmasi aniqlanadi. Gemorragik insultda miya ichi suyuqligi bosimining oshishi, miya suyuqligining qonli rangi, oqsil kontsentratsiyasining sezilarli darajada oshishi kuzatiladi; boshlang’ich davrda o’zgarmagan eritrotsitlar, keyinchalik – ksantokromik aniqlanadi.

Ekstrakranial tomirlarning ultratovush tekshiruvi va transkranial ultratovush tekshiruvi angiospazm va okklyuziyani tashxislash, stenoz darajasini aniqlash va kollateral qon aylanishini baholash imkonini beradi. Miyaning shoshilinch angiografiyasi trombolitik terapiyaning maqsadga muvofiqligi masalasini hal qilish, shuningdek, anevrizmalarni tashxislash uchun zarur. MRT angiografiyasi yoki miya tomirlarining KT ga ustunlik beriladi. Insultning sababini aniqlash uchun EKG, exokardiyografiya, trombotsitlar soni bilan klinik qon tekshiruvi, koagulogramma, biokimyoviy qon testi (shu jumladan qonda qand miqdori), siydik tahlili va qondagi gaz tahlili o’tkaziladi.