Revmatoid artrit – asosan periferik kichik bo‘g‘imlarning emirilish va buzilish jarayonlari bilan kechadigan revmatik kasallik hisoblanadi. Revmatoid artritning bo‘g‘im belgilariga oyoq va qo‘l bo‘g‘imlarining simmetrik zararlanishi hamda ularning shakl o‘zgarishlari kiradi. Bo‘g‘imdan tashqari tizimli ko‘rinishlari orasida serozitlar, teri osti tugunlari, limfa tugunlari kattalashuvi, qon tomir yallig‘lanishi va periferik asab tizimi zararlanishi kuzatiladi. Tashxis qo‘yish klinik, biokimyoviy va rentgenologik belgilarni baholashni o‘z ichiga oladi. Revmatoid artritni davolash uzoq muddat davomida nosteroid yallig‘lanishga qarshi dorilar, kortikosteroidlar, asosiy dori vositalari qo‘llanishini, ba’zan esa bo‘g‘imlarni jarrohlik yo‘li bilan tiklashni talab etadi. Bu kasallik ko‘pincha nogironlikka olib keladi.
Umumiy ma’lumot
Revmatoid artrit (RA) – biriktiruvchi to‘qimaning immunitet tizimi bilan bog‘liq yallig‘lanish kasalligi bo‘lib, bo‘g‘im va bo‘g‘imdan tashqari alomatlari bilan namoyon bo‘ladi. Aholi orasida kasallanish darajasi taxminan 1% ni tashkil etadi, bunda ayollar orasida RA erkaklarga nisbatan 2,5 barobar ko‘proq uchraydi. Kasallikning rivojlanish cho‘qqisi 40 yoshdan 50 yoshgacha bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi. Revmatoid artrit surunkali kechadi, bo‘g‘imlardagi o‘zgarishlar esa muntazam ravishda kuchayib boradi va 10-20 yil ichida muqarrar tarzda nogironlikka olib keladi.
Sabablari
Revmatoid artritning rivojlanishiga sabab bo‘luvchi omillar aniq belgilanmagan. Immunologik javoblarning buzilishi irsiy tabiatga ega ekanligi va infeksion etiologik omillarning (Epshteyn-Barr virusi, retrovirus, sitomegalovirus, mikoplazma, gerpes virusi, qizilcha va boshqalar) roli aniqlangan.
Revmatoid artrit patogenezining asosini noma’lum etiologik omillar ta’siriga javoban rivojlanadigan autoimmun reaksiyalar tashkil etadi. Bu reaksiyalar bir-biriga bog‘liq o‘zgarishlar zanjiri orqali namoyon bo‘ladi: sinovial membrananing yallig‘lanishi (sinovit), granulyatsion to‘qima (pannus) shakllanishi, uning o‘sib tog‘ay tuzilmalariga kirib borishi va ularni yemirishi. Revmatoid artritning oqibati ankilozning rivojlanishi, paraartikulyar to‘qimalarning surunkali yallig‘lanishi, kontrakturalar, deformatsiyalar va bo‘g‘imlarning chala chiqishi bilan yakunlanadi.
Tasnifi
Klinik-anatomik xususiyatlariga ko‘ra revmatoid artritning quyidagi shakllari farqlanadi:
- poliartrit, oligo- yoki monoartrit tarzida kechuvchi;
- tizimli belgilar bilan namoyon bo‘luvchi;
- biriktiruvchi to‘qimaning diffuz kasalliklari, deformatsiyalovchi osteoartroz, revmatizm bilan birgalikda kechuvchi;
- maxsus shakllar (yuvenil artrit, Still va Felti sindromlari).
Immunologik xususiyatlariga ko‘ra, revmatoid artritning seropozitiv va seronegativ turlari ajratiladi, ular qon zardobi va bo‘g‘im suyuqligida revmatoid omilning mavjudligi yoki yo‘qligi bilan farqlanadi.
Revmatoid artritning kechish dinamikasi har xil bo‘lishi mumkin. Tez rivojlanuvchi turida yuqori faollik kuzatiladi: kasallikning birinchi yilida suyak to‘qimalarining emirilishi, bo‘g‘imlarning shakl o‘zgarishi, tizimli shikastlanishlar ro‘y beradi. Sekin rivojlanuvchi revmatoid artrit ko‘p yillar o‘tsa ham bo‘g‘imlarda jiddiy morfologik va funksional o‘zgarishlarni keltirib chiqarmaydi, tizimli zararlanishsiz kechadi.
Klinik-morfologik o‘zgarishlarning faolligiga qarab revmatoid artritning uch darajasi farqlanadi.
- I daraja. Jarayonning minimal faolligida bo‘g‘imlarda yengil og‘riqlar, ertalabki soatlarda o‘tib ketuvchi qotib qolish, mahalliy harorat ko‘tarilishining yo‘qligi kuzatiladi.
- II daraja. O‘rtacha faollikdagi revmatoid artrit tinch holatda va harakat paytida og‘riqlar, bir necha soat davom etadigan qotib qolish, harakatning og‘riqli cheklanishi, bo‘g‘imlarda barqaror shish hodisalari, terining o‘rtacha mahalliy qizishi bilan tavsiflanadi.
- III daraja. Revmatoid artritning yuqori faolligi uchun kuchli bo‘g‘im og‘rig‘i, bo‘g‘imlarda kuchli shish, terining qizarishi va shishishi, harakatni keskin cheklovchi doimiy qotib qolish xosdir.
Tayanch funksiyalarning buzilish darajasiga ko‘ra revmatoid artritda FS I, FS II va FS III bosqichlari farqlanadi.
- I darajali funksional buzilishlar kasb faoliyatini saqlagan holda minimal harakat cheklovlari bilan tavsiflanadi.
- FS II bosqichida bo‘g‘imlarning harakatchanligi keskin pasayadi, doimiy kontrakturalarning rivojlanishi o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatishni cheklaydi va mehnat qobiliyatini yo‘qotishga olib keladi.
- Revmatoid artritning FS III bosqichi bo‘g‘imlarning qotib qolishi yoki to‘liq harakatsizligi, o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish qobiliyatining yo‘qolishi va bunday bemorni doimiy parvarish qilish zarurati bilan belgilanadi.
Belgilari
Bo‘g‘im belgilari
Revmatoid artrit klinikasida bo‘g‘im sindromi (artrit) ustunlik qiladi, bunda bo‘g‘imlarning xarakterli ikki tomonlama simmetrik zararlanishi kuzatiladi. Prodromal bosqichda charchoq, vaqti-vaqti bilan bo‘g‘im og‘riqlari, holsizlik, terlash, subfebril harorat, ertalabki qotib qolish kuzatiladi. Revmatoid artritning boshlanishi odatda bemorlar tomonidan ob-havo omillarining, yil fasllarining (kuz, bahor), fiziologik davrlarning (balog‘at, tug‘ruqdan keyingi, klimaks) o‘zgarishi bilan bog‘lanadi. Infeksiya, sovuq qotish, stress, jarohat va boshqalar revmatoid artritni qo‘zg‘atuvchi sabab bo‘lishi mumkin.
Revmatoid artritning o‘tkir va o‘tkir osti boshlanishida isitma, kuchli mushak va bo‘g‘im og‘riqlari kuzatiladi; sekin-asta rivojlanishida esa o‘zgarishlar uzoq vaqt davomida kuchayadi va sezilarli funksional buzilishlar bilan kechmaydi. Revmatoid artrit klinikasi uchun oyoq va qo‘l panjalari, bilak, tizza va tirsak bo‘g‘imlarining zararlanishi xos; ayrim hollarda chanoq-son, yelka va umurtqa pog‘onasi bo‘g‘imlari ham shikastlanishi mumkin.
Revmatoid artritdagi obyektiv o‘zgarishlar bo‘g‘im ichida suyuqlik to‘planishi, shish, paypaslaganda kuchli og‘riq, harakat cheklanishi, terining mahalliy qizarishi va qizishi bilan namoyon bo‘ladi. Revmatoid artritning zo‘rayib borishi sinovial membrana va bo‘g‘im atrofi to‘qimalarining tolali to‘qimaga aylanishiga olib keladi, natijada bo‘g‘imlar shakli o‘zgarib, kontrakturalar, chala chiqishlar paydo bo‘ladi. Revmatoid artrit oqibatida bo‘g‘imlar birikib, harakatsizlanib qoladi.
Qo‘l panjasi paylarining sinovial qinlari zararlanganida – tenosinovitda ko‘pincha kaft usti kanali sindromi rivojlanadi, bu sindromning patogenetik asosini o‘rta nervning bosilib qolishi natijasida yuzaga keladigan nevropatiya tashkil etadi. Bunda o‘rta, ko‘rsatkich va bosh barmoqlarning sezuvchanligi va harakatchanligi pasayishi, paresteziya kuzatiladi; og‘riq butun bilakka tarqaladi.
Bo‘g‘imdan tashqari shikastlanishlar
Bo‘g‘imdan tashqari (tizimli) ko‘rinishlarning rivojlanishi uzoq davom etadigan og‘ir kechuvchi revmatoid artritning seropozitiv shakliga ko‘proq xosdir. Mushaklarning (suyaklararo, gipotenar va tenar, bilakni yozuvchi, to‘g‘ri son, dumba mushaklari) zararlanishi atrofiya, mushak kuchi va tonusining pasayishi, o‘choqli miozit bilan namoyon bo‘ladi. Revmatoid artritga teri va yumshoq to‘qimalar ham jalb qilinganida teri quruq va yupqa tortib qoladi, qon quyilishlar paydo bo‘ladi; tirnoq osti sohasida mayda nekrozlar boshlanib, barmoq uchlarining gangrenasiga olib kelishi mumkin. Tirnoq plastinkalarining qon bilan ta’minlanishi buzilishi ularning mo‘rtlashuviga, yo‘l-yo‘l bo‘lib qolishiga va buzilishiga olib keladi.
Revmatoid artritning tipik belgilari diametri 0,5-2 sm keladigan teri ostida joylashgan biriktiruvchi to‘qimali tugunlar hisoblanadi. Revmatoid tugunlar uchun yumaloq shakl, zich konsistensiya, harakatchanlik, og‘riqsizlik, ba’zan aponevroz bilan birikib qolganligi tufayli harakatsizlik xosdir. Bu hosilalar yakka yoki ko‘p sonli bo‘lishi, bilak va ensa sohasida simmetrik yoki nosimmetrik joylashishi mumkin. Miokardda, o‘pkada, yurak klapanlarida ham revmatoid tugunlar paydo bo‘lishi mumkin. Tugunlarning paydo bo‘lishi revmatoid artritning kuchayishi bilan, ularning yo‘qolishi esa remissiya bilan bog‘liq.
Revmatoid artritning limfoadenopatiya, oshqozon-ichak trakti (enteritlar, kolitlar, to‘g‘ri ichak shilliq qavati amiloidozi), nerv tizimi (nevropatiya, polinevrit, funksional vegetativ buzilishlar), nafas a’zolari (plevrit, diffuz fibroz, pnevmonit, fibrozlovchi alveolit, bronxiolit), buyraklar (glomerulonefrit, amiloidoz), ko‘zlar zararlanishi bilan kechadigan shakllari eng og‘ir kechishi bilan ajralib turadi. Revmatoid artritda yirik tomirlar va yurak tomonidan endokardit, perikardit, miokardit, koronar tomirlar arteriiti, granulyomatoz aortit rivojlanishi mumkin.
Revmatoid visseropatiyalarda panarteriit oqibatida polimorf toshmalar va yaralar ko‘rinishidagi teri simptomlari qayd etiladi; gemorragik sindrom (burun, bachadondan qon ketishi), trombotik sindrom (ichak tutqich tomirlari trombozi) kuzatiladi.
Asoratlari
Revmatoid artrit sabab bo‘ladigan og‘ir asoratlar qatoriga yurak kasalliklari (miokard infarkti, mitral va aorta klapanlari yetishmovchiligi, aorta torayishi), o‘pka shikastlanishlari (bronxoplevral oqmalar), surunkali buyrak yetishmovchiligi, ko‘p seroz pardalar yallig‘lanishi va a’zolardagi amiloidoz kiradi.
Tashxislash
Revmatoid artritdan shubhalanish revmatolog maslahati uchun ko‘rsatma hisoblanadi. Periferik qon tahlili kamqonlikni aniqlaydi; leykotsitoz va ECHT ko‘tarilishi revmatoid artrit faolligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. Revmatoid artritning xos immunologik belgilari RF aniqlanishi, T-limfotsitlar sonining kamayishi, krioglobulinlar miqdorining oshishi va antikeratin antitanachalar (AKA) topilishidir. Obyektiv tasdiqlash quyidagilar orqali amalga oshiriladi:
Rentgenografiya. Revmatoid artritning rentgenologik mezonlariga diffuz yoki dog‘li epifizar osteoporoz, bo‘g‘im tirqishlarining torayishi, chetki eroziyalarning paydo bo‘lishi kiradi. Ko‘rsatmalar bo‘yicha bo‘g‘imning MRT tekshiruvi tayinlanadi.
Bo‘g‘im biopsiyasi va punksiyasi. Bo‘g‘im ichi suyuqligidan namuna olish uchun bo‘g‘im punksiya qilinadi. Bo‘g‘im suyuqligi mikroskopiyasida nospetsifik yallig‘lanish belgilari aniqlanadi. Revmatoid artritda sinovial membranalar bioptatini o‘rganish vorsinkalarning gipertrofiyasi va sonining ko‘payishini; bo‘g‘im pardalarining plazmatik, limfoid va qoplovchi hujayralar (sinoviotsitlar) ko‘payishini; fibrin to‘planishlarini; nekroz sohalarini ko‘rsatadi.
Davolash
Revmatoid artritni davolashning asosini tez ta’sir qiluvchi (yallig‘lanishga qarshi) va bazis (kasallik kechishini o‘zgartiruvchi) dori vositalarini buyurish, efferent terapiya hamda davolash jismoniy tarbiyasini o‘tkazish tashkil etadi. Zarur hollarda jarrohlik amaliyotlari ham bajariladi.
- Farmakoterapiya. Tez ta’sir qiluvchi guruhga NYQD (diklofenak, ibuprofen, naproksen) va yallig‘lanish hamda og‘riqni bartaraf etuvchi kortikosteroidlar kiradi. Bazis preparatlarni (sulfasalazin, gidroksixlorokvin, metotreksat, leflunomid) qo‘llash revmatoid artrit remissiyasiga erishish va bo‘g‘imlar yemirilishini oldini olish yoki sekinlashtirish imkonini beradi.
- Qonning gravitatsion jarrohligi. Dori vositalarini qabul qilishdan tashqari, revmatoid artritda ekstrakorporal gemokorreksiya – krioferez, membranali plazmaferez, ekstrakorporal farmakoterapiya, plazmaning kaskadli filtratsiyasini o‘tkazish ko‘rsatilgan.
- Davolash jismoniy tarbiyasi. Revmatoid artrit bilan og‘rigan bemorlarga davolash jismoniy tarbiyasi mashg‘ulotlari va suzish tavsiya etiladi.
- Ortopedik operatsiyalar. Bo‘g‘imlarning vazifasi va tuzilishini tiklash maqsadida jarrohlik amaliyotlari – artroskopiya, shikastlangan bo‘g‘imlarni endoprotezlash qo‘llaniladi.
Eksperimental davolash
Revmatoid artritni davolashda qo‘llaniladigan nisbatan yangi preparatlarga o‘sma nekrozi omili bo‘lgan yallig‘lanishga oid oqsil-sitokinni to‘xtatuvchi biologik vositalar (etanersept, infliksimab, adalimumab) kiradi. O‘NO inaktivatorlari inyeksiya shaklida kiritiladi va asosiy dori vositalari bilan birgalikda buyuriladi. Revmatoid artritni davolashning istiqbolli va umidli usuli bo‘g‘imlar oziqlanishi va tiklanishini yaxshilashga qaratilgan o‘zak hujayralar terapiyasi hisoblanadi.
Prognoz va profilaktika
Revmatoid artritda yallig‘lanishning alohida, 1-3 ta bo‘g‘imda joylashgan, keskin ifodalanmagan holati kasallikning ijobiy kechishiga umid uyg‘otadi. Kasallik istiqbolini og‘irlashtiruvchi omillarga poliartrit, yaqqol ifodalangan va davolashga chidamli yallig‘lanish, tizimli belgilarning mavjudligi kiradi. Oldini olish usullari mavjud bo‘lmagani sababli, revmatoid artritning faqat ikkilamchi profilaktikasini o‘tkazish mumkin. Bu o‘z ichiga kasallikning zo‘rayishini oldini olish, dispanser nazoratini olib borish va doimiy infeksiyani bostirishni oladi.
Mavzuga aloqador