Gipertonik kriz haqida – sababi, belgilari, turlari, davolash, oldini olish

Gipertonik kriz – qon bosimining to’satdan keskin ko’tarilishi bilan kechadigan holat bo’lib, unning fonida neyrovegetativ buzilishlar, miya yarimsharlarida gemodinamik buzilishlar va o’tkir yurak yetishmovchiligi rivojlanishi mumkin. Gipertenziv kriz bosh og’rig’i, quloq va boshda shovqin , ko’ngil aynishi va qayt qilish, ko’rish qobiliyati buzilishi, terlash, sustlik, sezgirlik va termoregulyatsiya buzilishi, taxikardiya, yurak yetishmovchiligi va boshqalar bilan yuzaga keladi. Gipertonik kriz diagnostikasi qon bosimi ko’rsatkichlariga, klinik ko’rinishga, auskultatsiya ma’lumotlariga, EKGga asoslangan. Gipertonik krizni bartaraf etish choralariga yotoqda dam olish, dorilar yordamida qon bosimini asta-sekin nazorat ostida pasaytirish (kaltsiy antagonistlari, AAF ingibitorlari, vazodilatatorlar, diuretiklar va boshqalar) kiradi.

Umumiy ma’lumot

Gipertonik inqiroz kardiologiyada favqulodda vaziyat sifatida qabul qilinadi, bu qon bosimining to’satdan (sistolik va diastolik) keskin ravishda ko’tarilishi bilan yuzaga keladi. Gipertenziya bilan kasallangan bemorlarning taxminan 1 foizida gipertonik inqiroz rivojlanadi. Gipertonik inqiroz bir necha soatdan bir necha kungacha davom etishi va nafaqat vaqtinchalik neyrovegetativ buzilishlar, balki miya, koronar va buyrak qon oqimining buzilishiga olib kelishi mumkin.

Gipertonik inqirozda hayotga xavf soladigan og’ir asoratlar (qon tomir, subaraxnoidal qon quyilish, miokard infarkti, aorta anevrizmasining yorilishi, o’pka shishi, buyrak yetishmovchiligi va boshqalar) xavfi sezilarli darajada oshadi. Bunday holda, nishon a’zolarning shikastlanishi gipertonik inqiroz avjiga chiqqan paytda ham, qon bosimining tez pasayishi bilan ham rivojlanishi mumkin.

Sabablari

Odatda gipertonik inqiroz arterial gipertenziya bilan yuzaga keladigan kasalliklar fonida rivojlanadi, ammo qon bosimining avvalgi doimiy ko’tarilishisiz paydo bo’lishi ham mumkin. Gipertenziv inqirozlar gipertenziya bilan kasallangan bemorlarning taxminan 30 foizida uchraydi. Ko’pincha ular paydo bo’ladi:

• menopauzadagi ayollar
• aorta va uning shoxlarining aterosklerotik shikastlanishlari bilan,
• buyrak kasalliklari (glomerulonefrit, pielonefrit, nefroptoz), diabetik nefropatiya, homilador ayollarning nefropatiyasi.
• tizimli kasalliklar bilan: tugunli periarterit, tizimli qizil yuguruk;
• endokrinopatiyalar bilan: feoxromotsitoma, Itenko-Kushing kasalligi, birlamchi giperaldosteronizm;
• «olib tashlash sindromi» deb nomlangan – antigipertenziv dorilarni tezda to’xtatish.

Yuqoridagi holatlar mavjud bo’lganda, hissiy hayajon, meteorologik omillar, gipotermiya, jismoniy faollik, spirtli ichimliklarni iste’mol qilish, osh tuzini ovqat bilan ortiqcha iste’mol qilish, elektrolitlar muvozanati buzilishi (gipokalemiya, gipernatremiya) gipertonik inqirozni keltirib chiqarishi mumkin.

Patogenezi

Turli xil patologik sharoitlarda gipertonik inqirozlarning rivojlanish mexanizmi turli xil . Essensial gipertenziyadagi gipertonik inqirozning negizida qon tomir tonusidagi o’zgarishlar neyrogumoral nazoratning buzilishi va qon aylanish tizimiga simpatik ta’sirning faollashishi yotadi. Arteriollar tonusining keskin o’sishi qon bosimining patologik ko’tarilishiga yordam beradi, bu periferik qon oqimini tartibga solish mexanizmlariga qo’shimcha yuk hosil qiladi.

Feoxromotsitoma bilan kechadigan gipertenziv inqiroz qonda katekolaminlar darajasining oshishi natijasida yuzaga keladi. O’tkir glomerulonefritda inqiroz rivojlanishiga sabab bo’lgan buyrak (buyrak filtratsiyasining pasayishi) va ekstrarenal omillar (gipervolemiya) haqida gapirish kerak. Birlamchi giperaldosteronizm holatida aldosteron sekretsiyasining kuchayishi organizmdagi elektrolitlarning qayta taqsimlanishi bilan kechadi: kaliyning siydikda chiqarilishi va gipernatremiya, bu oxir-oqibat periferik qon tomirlarining qarshiligining oshishiga olib keladi va hokazo.

Shunday qilib, turli sabablarga qaramay, gipertonik inqirozning turli ko’rinishlari arterial gipertenziya va qon tomir tonusining regulyatsiyasi buzilishi hisobiga kelib chiqadi.

Tasnifi

Gipertenziv inqirozlar bir necha tamoyillarga ko’ra tasniflanadi. Qon bosimini ko’tarish mexanizmlarini hisobga olgan holda gipertonik inqirozning giperkinetik, gipokinetik va eukinetik turlari ajratiladi:

• Giperkinetik inqiroz yurakning normal yoki pasaygan periferik qon tomir tonusi bilan qon otib berishi ko’payishi bilan kechadi – bu holda sistolik bosim ko’tariladi.
• Gipokinetik inqirozni rivojlanish mexanizmi yurakning qon otib berish hajmining pasayishi va periferik tomirlarning qarshiligining keskin o’sishi bilan bog’liq bo’lib, bu diastolik bosimning ustun o’sishiga olib keladi.
• Eukinetik gipertenziv inqiroz yurakning normal qon otib berishi va periferik qon tomir tonusining oshishi bilan rivojlanadi, bu sistolik va diastolik bosimning keskin ko’tarilishiga olib keladi.

Simtomlar komleksi asosida gipertonik inqirozning murakkab bo’lmagan va murakkab varianti ajratiladi. Murakkab varianti haqida, gipertonik inqiroz nishon a’zolarning shikastlanishi va quyidagilar: gemorragik yoki ishemik insultlar, ensefalopatiya, miya shishi, o’tkir koronar sindrom, yurak yetishmovchiligi, aorta anevrizmasining diseksiyasi, o’tkir miokard infarkti, eklampsiya, retinopatiya, gematuriya va  boshqalarga sabab bo’lganda so’z yuritish mumkin. Gipertonik inqiroz fonida rivojlangan asoratlarning lokalizatsiyasiga qarab, murakkab varianti yurak, miya, ko’z, buyrak va qon tomir turlariga bo’linadi. Mavjud klinik sindromni hisobga olgan holda, gipertonik inqirozlarning neyro-vegetativ, shishli va tutqanoq shakli ajratiladi.

Gipertonik kriz belgilari

Neyro-vegetativ shakli

Neyro-vegetativ sindromning ustunligi bo’lgan gipertonik inqiroz adrenalinning keskin chiqarilishi bilan bog’liq va odatda stressli vaziyat natijasida rivojlanadi. Neyro-vegetativ inqiroz bemorlarning qo’zg’aluvchan, notinch, asabiy xatti-harakatlari bilan tavsiflanadi. Terlash kuchayadi, yuz va bo’yin terisi qizaradi, og’iz quriydi, qo’l titraydi. Ushbu gipertenziv inqirozning kechishi aniq miya simptomlari bilan kechadi: kuchli bosh og’rig’i (diffuz yoki oksipital yoki vaqtinchalik mintaqada joylashgan), boshdagi shovqin hissi, bosh aylanishi, ko’ngil aynishi va qayt qilish, ko’rish qobiliyati buzilishi («parda», ko’z oldida «miltillovchi chivinlar») .

Gipertonik inqirozning neyro-vegetativ shakli bilan taxikardiya aniqlanadi, sistolik qon bosimining ustun o’sishi, puls bosimining ko’tarilishi. Gipertonik inqirozni bartaraf etish davrida tez-tez siyish kuzatiladi, bu davrda siydik miqdori ko’payadi. Gipertonik inqirozning davomiyligi 1 soatdan 5 soatgacha; bemorning hayotiga odatda tahdid qilmaydi.

Shishli shakli

Shishli yoki suvli tuzli shakl, gipertonik inqiroz ko’proq vaznli ayollarda uchraydi. Inqiroz renin-angiotensin-aldosteron tizimining muvozanatiga asoslangan bo’lib, u tizimli va buyrak qon oqimini, AYQH barqarorligi va suv-tuz almashinuvini tartibga soladi. Gipertonik inqirozning shishli shakli bo’lgan bemorlar ruhiy tushkunlik, befarqlik, uyquchanlik, makon va vaqtga nisbatan mo’ljal olish buzilgan. Tashqi tekshiruvda terining oqarishi, yuzning shishishi, ko’z qovoqlari va barmoqlarning shishishiga e’tibor qaratiladi.

Odatda gipertonik inqirozdan oldin diurezning pasayishi, mushaklarning kuchsizligi, yurak ishidagi buzilishlar (ekstrasistoliyalar) bo’ladi. Gipertonik inqirozning shishli shakli bilan sistolik va diastolik bosimning bir tekis ko’tarilishi yoki diastolik bosimning ko’proq ko’tarilishi tufayli puls bosimining pasayishi kuzatiladi. Suv-tuzli gipertonik inqiroz bir necha soatdan bir kungacha davom etishi va nisbatan yaxshi kechishga ega bo’lishi mumkin.

Gipertonik inqirozning neyro-vegetativ va shishli shakllari ba’zida uyqusizlik, qizish hissi va terining qattiqlashishi, teginish va og’riq sezgirligining pasayishi bilan birga keladi; og’ir holatlarda – vaqtinchalik gemiparez, diplopiya, amauroz kuzatiladi.

Tutqanoq shakli

Gipertenziv inqirozning konvulsiv shakli (eng yuqori gipertenziv ensefalopatiya) uchun eng og’ir kechish xarakterlidir, bu tizimli qon bosimining keskin ko’tarilishiga javoban miya arteriolalari tonusining regulyatsiyasi buzilganda rivojlanadi. Natijada paydo bo’lgan miya shishi 2-3 kungacha davom etishi mumkin. Gipertonik inqiroz avjiga chiqqan paytda bemorlarda klonik va tonik konvulsiyalar, ongni yo’qotish kuzatiladi. Huruj tugaganidan keyin bir muncha vaqt davomida bemorlar behush yoki mo’ljal ololmay qolishlari mumkin; amneziya va vaqtinchalik amauroz davom etadi. Gipertonik inqirozning konvulsiv shakli subaraxnoid yoki intraserebral qon ketish, parez, koma va o’lim bilan murakkablashishi mumkin.

Tashxislash

Gipertenziv inqiroz haqida qon bosimi individual normal ko’rsatkichlardan yuqori ko’tarilganda, nisbatan keskin rivojlanish, yurak, miya va vegetativ tabiatga ega alomatlar borligida o’ylash kerak. Ob’ektiv tekshiruvda taxikardiya yoki bradikardiya, ritm buzilishi (ko’pincha ekstrasistoliya), perkussiyada yurakning  nisbiy bo’g’iqlik chegaralarining chap tomonga kengayishi, auskultatsiyada (gallop ritmi, aortadan yuqoridagi II tonning aksenti yoki ikkilanishi, o’pkada nam hirillashlar, dag’al nafas va boshqalar aniqlanishi mumkin).

Qon bosimi har xil darajada ko’tarilishi mumkin, qoida tariqasida, gipertonik inqiroz paytida u 170 / 110-220 / 120 mm Hg dan yuqori. Qon bosimi har 15 daqiqada o’lchanadi: dastlab ikkala qo’lda, so’ngra yuqoriroq bo’lgan qo’lda. EKGni ro’yxatdan o’tkazishda yurak ritmining buzilishi va o’tkazuvchanlikning buzilishi, chap qorincha gipertrofiyasi va o’choqli o’zgarishlar mavjudligi baholanadi.

Differentsial tashxis qo’yish va gipertonik inqirozning og’irligini baholash uchun mutaxassislar bemorni tekshirishga jalb qilinishi mumkin: kardiolog, oftalmolog, nevrolog. Qo’shimcha diagnostik tadqiqotlar (ekokardiyografiya, REG, EEG, qon bosimining 24 soatlik monitoringi) hajmi va maqsadga muvofiqligi alohida belgilanadi.

Davolash

Turli xil va genezli gipertenziv inqirozlar tabaqalashtirilgan davolash taktikasini talab qiladi. Kasalxonaga yotqizish uchun ko’rsatmalar – bu  boshqarib bo’lmaydigan gipertonik inqiroz, takroriy inqiroz, arterial gipertenziya xususiyatini aniqlashga qaratilgan qo’shimcha tadqiqotlar zarurati.

Qon bosimining keskin ko’tarilishi bilan bemor to’liq dam olish, yotoq tartibi va maxsus dieta bilan ta’minlanadi. Gipertonik inqirozni bartaraf etishda yetakchi o’rin qon bosimini pasaytirish, qon tomir tizimini barqarorlashtirish va nishon a’zolarni himoya qilishga qaratilgan shoshilinch dori terapiyasidan iborat.

• Qon bosimini pasaytirish. Asoratlanmagan gipertonik krizda qon bosimini pasaytirish uchun kalsiy kanallari blokatorlari ( nifidipin ), qon tomir kengaytiruvchilar ( nitroprussid natriy, diazoksid ), AAF ingibitorlari ( kaptopril, enalapril ), ß adrenoblokatorlar ( labetalol ), amidazolin retseptorlari agonistlari ( klonidin ) va boshqa preparatlar qo’llaniladi.
• Simptomatik davolash. Kislorodli terapiya, yurak glikozidlari, diuretiklar, antianginal, antiaritmik, qayt qilishga qarshi, sedativlar, og’riq qoldiruvchi vositalar, antikonvulsantlarni kiritish kiradi. Girudoterapiya mashg’ulotlarini, chalg’ituvchi protseduralarni (oyoqlarning issiq vannalari, oyoqlar uchun isitgich, xantal plasterlari) o’tkazish maqsadga muvofiqdir.

Gipertonik inqirozni davolashning mumkin bo’lgan natijalari:

• Holatni yaxshilash (70%) – qon bosimining kritik darajadan 15-30% gacha pasayishi bilan tavsiflanadi; klinik ko’rinishlarning og’irligining pasayishi. Kasalxonaga yotqizishga hojat yo’q; ambulatoriya sharoitida yetarli darajada gipertenziv terapiyani tanlash talab etiladi.
• Gipertonik inqirozning rivojlanishi (15%) – simptomlarning kuchayishi va asoratlarning qo’shilishi bilan namoyon bo’ladi. Kasalxonaga yotqizish kerak.
• Davolash samarasining yetishmasligi – qon bosimini pasaytirish dinamikasi yo’q, klinik ko’rinishlar ko’paymaydi, ammo to’xtamaydi. Preparatni almashtirish yoki kasalxonaga yotqizishni talab qiladi.
• Yatrogen tabiatdagi asoratlar (10-20%) – qon bosimining keskin yoki haddan tashqari pasayishi (arterial gipotenziya, kollaps), dorilarning yon ta’siri qo’shilishi bilan yuzaga keladi (bronxospazm, bradikardiya va boshqalar). Kasalxonaga yotqizish dinamik kuzatuv yoki intensiv terapiya tavsiya etiladi.

Prognozi va profilaktikasi

O’z vaqtida va yetarli darajada tibbiy yordam ko’rsatilganda, gipertonik inqiroz prognozi shartli ravishda yaxshidir. O’lim qon bosimi keskin ko’tarilishi (qon tomir, o’pka shishi, yurak yetishmovchiligi, miokard infarkti va boshqalar) fonida kelib chiqadigan asoratlar bilan bog’liq.

Gipertenziv inqirozning oldini olish uchun tavsiya etilgan antigipertenziv terapiyani qo’llash, qon bosimini muntazam ravishda kuzatib borish, iste’mol qilinadigan tuz va yog’li ovqat miqdorini cheklash, tana vaznini nazorat qilish, spirtli ichimliklar va chekishni cheklash, stressli vaziyatlardan qochish va jismoniy faollikni oshirish kerak.

Simptomatik arterial gipertenziya bilan tor mutaxassislarning maslahatlari zarur – nevropatolog, endokrinolog, nefrolog.