Koronavirusdan keyingi sindrom ( coviddan keyingi sindrom, постковидный синдром, postcovid sindrom, longcovid ) haqida – sababi, patogenezi, belgilari, tasnifi, tashxislash, davolash va oldini olish

Postkovid sindrom – bu yangi koronavirus infektsiyasidan keyin uch yoki undan ko’proq oy davom etadigan uzoq muddatli patologik ko’rinish. Asosiy belgilar orasida kuchli zaiflik, ko’krak qafasidagi og’irlik, to’liq bo’lmagan nafas olish hissi, bosh og’rig’i, bo’g’im va mushak og’rig’i, uyqu buzilishi, ruhiy tushkunlik, kognitiv funktsiyalarning pasayishi, termoregulyatsiya buzilishi va boshqalar kiradi.Sindrom klinik jihatdan oldingi yuqumli kasallik tarixiga asoslangan holda tashxis qilinadi. Davolash simptomatik farmakoterapiya, reabilitatsiya (mashq terapiyasi, nafas olish mashqlari, multivitaminlar, fizioterapiya) o’z ichiga oladi.

Umumiy ma’lumot

Post-covid sindromi (post-covid, long-covid) zamonaviy terapevtik amaliyotda yangi, hali ham yaxshi tushunilmagan hodisa. Biroq, shunga qaramay, ushbu nozologiya jahon tibbiyot hamjamiyati tomonidan allaqachon tan olingan va XKK-10 da o’z o’rnini egallagan. Statistikaga ko’ra, COVID-19 dan tuzalgan odamlarning 10-20 foizi postkovid sindrom belgilarini boshdan kechirishadi. Ularning turli belgilari infektsiyadan keyin 3-6 oygacha davom etadi. Ba’zi tadqiqotchilar birinchisini davolangan COVID-19 asoratlari, ikkinchisini esa tanadagi virusning surunkali davom etishi deb hisoblab, postcovid va longcovidni ajratib turadilar.

Sabablari

Postkovid sindromning etiologiyasi oldingi koronavirus infektsiyasi bilan bevosita bog’liq. JSST ma’lumotlariga ko’ra, yengil COVID-19da klinik tiklanish taxminan 2 hafta, o’rtacha og’ir va og’ir – 3-6 hafta ichida sodir bo’ladi. Shu bilan birga, bemorlarda ma’lum alomatlar infektsiya yo’qolganidan va koronavirus uchun PCR testi salbiy bo’lganidan keyin bir necha hafta va hatto oylar davom etishi qayd etildi. Postkovid sindromi quyidagilar bilan bog’liq bo’lishi mumkinligi taxmin qilingan:

• qoldiq yallig’lanish (konvalesent faza);
• SARS-CoV-2 ning yashirin o’choqlarda uzoq muddatli davom etishi (latent infektsiya, masalan, gerpes yoki OIV);
• PIT sindromi (uzoq muddatli immobilizatsiya, sun’iy nafas);
• ijtimoiy izolyatsiya.

Xatar omillari

Bugungi kunda mavjud kuzatuvlarga ko’ra, bemorlarning quyidagi guruhlari postkovid sindromning rivojlanishiga ko’proq moyil:

• 50 yoshdan oshgan kattalar;
• kovid infektsiyasining og’ir shaklini o’tkazgan va o’pkaning uzoq vaqt ventilyatsiyasini boshdan kechirgan shaxslar;
• surunkali kasalliklarga chalingan odamlar: SYuYe, o’pka patologiyalari, arterial gipertenziya, semizlik, qandli diabet, autoimmun kasalliklar.

COVID-19 klinik kechishining og’irligi va postkovid simptomlarning chastotasi va/yoki zo’ravonligi o’rtasida har doim ham bog’liqlik mavjud emas. Virusdan keyingi sindromlar boshqa koronaviruslardan (xususan, SARS-CoV-1 va u keltirib chiqaradigan SARS), shuningdek, gripp, yuqumli mononuklyoz, Q isitmasi, brutsellyoz va boshqalardan keyin tiklanish davriga xosdir.

Patogenezi

Postkovid sindromning mexanizmi, ehtimol, asosan asab tizimi (markaziy, periferik, avtonom), o’pka, buyraklar va teriga ta’sir qiluvchi surunkali trombovaskulit bilan bog’liq. SARS-CoV-2 qon tomir endoteliyasini yuqtirib, to’g’ridan-to’g’ri zararli ta’sir ko’rsatadi va uning antikoagulyant xususiyatlarini buzadi. Natijada, mikrotomirlarda mikrotromblarning paydo bo’lishi uchun sharoitlar paydo bo’ladi.

Bundan tashqari, ichki organlarning qon tomir devorlarida immunitet konlarini cho’ktirish, komplement tizimining faollashishi, autoimmun yallig’lanishni keltirib chiqaradigan immunopleks reaktsiyasi bo’lishi mumkin. Trombotik mikroangiopatiya va vaskulit bilan bir qatorda venoz tromboemboliya, to’qimalarning gipoksiyasi va organ ishemiyasi postkovid sindromga yordam beradi.

Shuningdek, SARS-CoV-2 ning neytrotropligini e’tibordan chetda qoldirib bo’lmaydi, u markaziy asab tizimiga perivaskulyar va transnevral tarzda (hidlash nervi orqali) kirib, gipotalamus, limbik kompleks, serebellum, ildiz tuzilmalariga bevosita ta’sir qiladi.

Markaziy asab tizimiga ta’sir qilish termoregulyatsiya, hid, eshitish, uyqu, depressiyaning buzilishi bilan birga keladi. Vegetativ NS ning mag’lubiyati disautonomiya bilan namoyon bo’ladi, bu yurak urishi labilligi, qon bosimi, nafas olish va ovqat hazm qilish buzilishiga olib keladi. Periferik asab tizimining reaktsiyasi sezgirlikning buzilishi bilan ifodalanadi.

Belgilari

Postkovid sindromning aniq va ravshan klinik ko’rinishi yo’q, chunki turli bemorlarda simptomlar to’plami juda xilma-xildir. Ba’zi tuzalgan odamlarda uzoq muddatli alomatlar infektsiya paytida boshdan kechirganlarga o’xshaydi, boshqalari esa yangi alomatlarni rivojlantiradi. Ushbu o’zgaruvchanlik individual premorbid fon, turli organlarning shikastlanishi, oldingi davolanish va tibbiy aralashuvlar bilan izohlanadi.

80% hollarda, postcovid sindrom o’ta holsizlik hurujlari bilan birga keladi. Ko’pgina bemorlar to’g’ridan-to’g’ri yotoqdan turolmaydilar, odatdagi kundalik jismoniy mashqlarni bajara olmaydilar. Postkovid bilan og’riganlarning yarmidan ko’pida hayotning odatiy ritmlari buziladi: kechasi uyqusizlik, kunduzgi uyqu, uyqu va uyg’onishning o’zgarishi. Bemorlar ko’pincha g’ayrioddiy yorqin tush ko’rishlari haqida xabar berishadi.

Kasal bo’lganlarning taxminan 45 foizi kechayu kunduz terlash, vaqti-vaqti bilan past darajadagi isitma yoki gipotermiya, titroqni qayd etadi. Taxminan bir xil miqdordagi odamlar nafas olish kasalliklari haqida xabar berishadi: ko’krak qafasidagi tiqilish hissi, bronxospazm, yo’tal, havo yetishmasligi. Postkovidli bemorlarning 45-60 foizida depressiv holatlar, kayfiyatning labilligi, ko’z yoshlari mavjud. 40% dan ortiq hollarda sefalhalgiya, kardialgiya, taxikardiya bezovta qiladi. Qon bosimini tartibga solishning buzilishi gipertenziv inqirozlar (30%), kamroq tez-tez – gipotenziya va ortostatik gipotenziya epizodlari (15%) bilan birga keladi.

Bemorlarning taxminan 30% soch to’kilishini, terining yonishini ko’rsatadi. Teri vaskulitlari vazospazm, papulyar-gemorragik toshmalar bilan kechadi. Sezgi organlari faoliyatining buzilishi xarakterlidir: ko’rish, eshitish, ta’mni yo’qotish, anosmiya. Kasal bo’lganlarning to’rtdan birida diareya davom etadi. Taxminan 20% tomirlar bo’ylab tugunlar va og’riqlar (flebit), teri toshmasi paydo bo’lishidan shikoyat qiladi.

Shuningdek, yurishning beqarorligi, diffuz mialgiya, oyoq-qo’llarning titrashi, diqqatni jamlash va xotirada qiyinchilik bo’lishi mumkin. Ayollarda hayz davrining buzilishi odatiy hol emas. Bemorlarning 75 foizida postkovid sindromning belgilari to’lqinli xarakterga ega, chorakda ular doimiydir.

Asoratlari

Postkovid sindromi kundalik hayot sifatini sezilarli darajada pasayishiga olib keladi. Infektsiyadan 3-4 oy o’tgach, odamlarning 30-35 foizi hali ham o’zlariga va bolalariga to’liq g’amxo’rlik qila olmaydilar, ishga qaytishi, hayotning normal ritmi buziladi. Ilgari sport bilan shug’ullanganlarning uchdan bir qismi kamida 6 oy davomida kundalik mashqlarni davom ettira olmaydi.

SARS-COV-2 ning psixiatrik oqibatlari uzoq davom etgan depressiya (bemorlarning 60 foizida kuzatiladi) va o’z joniga qasd qilish fikrlari (20 foiz) bilan bog’liq. Tadqiqotlar infektsiyadan oldingi darajaga nisbatan, COVID-19 mavjudligida travmadan keyingi stress buzilishi (TSSB), vahima hurujlari, obsesif-kompulsiv kasalliklarning ko’payishini ko’rsatadi.

Uzoq muddatli davrda tromboz, tromboemboliya va to’satdan yurak o’limi xavfi ortadi. Nevrologik asoratlarga ishemik insult, mielit, polinevopatiyalar va kamdan-kam hollarda Guillain-Barre sindromi kiradi. Yangi koronavirus kasalligining sog’lig’iga uzoq muddatli haqiqiy oqibatlari hali yaqin yillarda baholanishi kerak.

Tashxislash

Postkovid sindromning diagnostikasi asosan sub’ektiv xarakterga ega va asosan bemorlarning shikoyatlariga asoslanadi. Mavjud simptomlarga qarab, davolanish umumiy amaliyot shifokori, nevrolog yoki kardiolog tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Tavsiya etilgan tadqiqot:

• Laboratoriya diagnostikasi. O’tkazilgan COVID-19 faktini tasdiqlash uchun (agar u ilgari laboratoriya tomonidan tekshirilmagan bo’lsa), SARS-CoV-2 ga antitelalar uchun tahlil qilish kerak. Yallig’lanishning qoldiq o’zgarishlarini baholash uchun KLA, EChT, CRO, prokalsitonin tekshiriladi va D-dimer, fibrinogen, RFMK ko’rsatkichlari koagulyatsiya buzilishlarini aniqlash uchun muhimdir.
• Instrumental diagnostika. CVSdan uzoq muddatli shikoyatlar bilan EKG, qon bosimi monitoringi, ekokardiyografi o’tkazish kerak. Agar nafas olish disfunktsiyasi belgilari ustunlik qilsa, spirometriyani o’tkazish, agar ko’rsatilsa, o’pkaning KT ni o’tkazish tavsiya etiladi. Postkovidning boshqa belgilari uchun SY va buyraklarning ultratovush tekshiruvi, pastki ekstremita tomirlarining ultratovush tekshiruvi, EEG, polisomnografiya talab qilinishi mumkin.
• Psixodiagnostika. Qo’zg’alish va depressiv alomatlar, kognitiv buzilishlar bilan og’rigan bemorlar patopsixologik tashxis bilan klinik psixolog yoki psixoterapevtga murojaat qilishlari kerak.

Davolash

Sindromning hayot sifatiga sezilarli salbiy ta’siri  keyingi reabilitatsiya strategiyasini ishlab chiqish zarurligini taqozo etadi. Hozirgi vaqtda postkovidni davolash bo’yicha klinik ko’rsatmalar ishlab chiqilmagan. Asosan, terapiya simptomatik va tiklovchi hisoblanadi. Post-covid belgilari bo’lgan bemorlarga quyidagilar tavsiya etiladi:

• Farmakoterapiya. Nevrologik simptomlarni bartaraf etish uchun estrodiol preparatlar (magniy + piridoksin), glitsin, valerian buyuriladi. Taxikardiya va kardialgiyada beta-blokatorlardan foydalanish oqlanadi. Ba’zi tuzalgan bemorlarda glyukokortikoidlar va to’g’ridan-to’g’ri antikoagulyantlardan uzoq muddat foydalanish ko’rsatiladi. C, D vitaminlari, sink va selenli qo’shimchalar tavsiya etiladi.
• Jismoniy ta’lim-tarbiya. Jismoniy faollikni kengaytirish asta-sekin, lekin tizimli bo’lishi kerak. Postkovid davrda fizioterapiya mashqlari, nafas olish mashqlari, yurish, suzishda dozalangan mashqlar foydalidir.
• Fizioterapiya. Fizioterapevtik muolajalar coviddan keyingi keng qamrovli reabilitatsiya dasturlari doirasida qo’llaniladi: magnetoterapiya, impuls oqimlari, elektroforez va nebulizer terapiyasi. Sog’lomlashtiruvchi massaj, haloterapiya, refleksologiyadan foydalanish isbotlangan.
• Psixoterapiya. Psixoemotsional buzilishlarni tuzatish uchun kognitiv-xulq-atvor terapiyasi va motivatsion intervyu qo’llaniladi.

Prognoz va profilaktika

COVID-19 ning o’rta va uzoq muddatli sog’liq uchun oqibatlari hozircha noma’lum. Postkovid sindromning kursi to’lqinli bo’lib, ko’p oylarga cho’zilishi mumkin. Ko’pgina hollarda, olti oy ichida postkoid sindromi asta-sekin regressiyaga uchraydi yoki butunlay yo’qoladi. Ba’zi bemorlarda uzoq muddatli ko’p organli buzilishlar saqlanib qoladi va asoratlar rivojlanadi.

Coviddan keyingi simptomlarning kuchayishiga olib kelishi mumkin bo’lgan qo’zg’atuvchilarning ta’siridan saqlaning: jiddiy jismoniy zo’riqish, ortiqcha ish, stressli vaziyatlar, insolyatsiya. Koronavirus infektsiyasiga chalingan reproduktiv yoshdagi ayollar va erkaklarga olti oy davomida homiladorlikni rejalashtirish tavsiya etilmaydi.

Shuningdek, ushbu davrda tuzalib ketganlarning barchasi har qanday muntazam emlashdan voz kechishlari kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar:

Энг сифатли қора седана ёғи капсуласи

🔹Кўпчиликнинг қийнайдиган гипертонияни олдини олишда;

🔹Қандли диабетга қарши курашишда;

🔹Ревматизм ва бўғим касалликларининг олдини олишда;

🔹Жигар ва буйрак муаммолардан халос этишда;

🔹Турли бактерия, вирус, шамоллаш ва гриппнинг олдини олишда;

🔹 Aллергия, инсон организмида яшаб, соғлом ривожланишга йўл қўймайдиган паразитлардан халос бўлишда;

🔹Иммунитетингизни бақувват қилиб, чарчоқ, ҳолсизлик, уйқусизлик ва ҳазим қилиш тизимини яхшилашда яқиндан кўмаклашади.

Боғланиш ва тўлиқ маълумот

Тел : +998 99 842 88 86

Телеграм : @al_hadaya_2

Расмий саҳифа : www.alhadaya.uz